Niestety, zapadalność na nowotwory wzrasta z roku na rok. Jednym z podstawowych sposobów leczenia nowotworów przy metodach chirurgicznych czy radioterapii jest chemioterapia. Leczenie chemioterapeutyczne oznacza stosowanie związków chemicznych w leczeniu raka mających na celu zatrzymanie podziału komórek nowotworowych. Po raz pierwszy definicję chemioterapii zaprezentował Paul Ehrlich. Niestety środki te, nie działają jedynie na komórki nowotworowe, ale również mogą wpływać na metabolizm pacjenta i wchłanianie składników odżywczych. Terapia ta może również wpływać na masę ciała pacjenta, a to z kolei na jego szanse na przeżycie. W tym artykule chcielibyśmy omówić zmiany składu ciała, które występują, gdy dany pacjent leczony jest chemioterapeutycznie. Postaramy się również podzielić praktycznymi sposobami walki z tymi anomaliami, aby zmniejszyć negatywne zmiany w składzie ciała wynikające z leczenia.

Istnieje wiele różnych rodzajów chemioterapii, jednak wszystkie mają za zadanie spowolnić niekontrolowany podział komórek nowotworowych. Przykłady typowych środków chemioterapeutycznych obejmują:

Środki alkilujące: „atakują” one komórki rakowe w fazie spoczynku, zanim rozpoczną proces podziału,

Antymetabolity: są to środki wchłaniane przez komórki nowotworowe mające na celu zapobieganie ich podziałom,

Inhibitory topoizomerazy: Topoizomerazy są enzymami wymaganymi do replikacji DNA i podziału komórek. Te środki chemioterapeutyczne hamują działanie tych enzymów, uniemożliwiając podział komórek rakowych.

Niestety leczenie chemioterapeutyczne dotyczy wszystkich komórek organizmu tak więc mogą pojawiać się skutki uboczne ich stosowania. Najczęściej występującymi są:

• Nudności i wymioty
• Wypadanie włosów
• Zwiększenie/zmniejszenie masy ciała
• Obrzęki twarzy
• Drętwienie i mrowienie kończyn
• Zatrzymanie moczu lub nietrzymanie moczu
• Uszkodzenie akustyczne prowadzące do trudności w słyszeniu
• W niektórych przypadkach zwłóknienie płuc

W jednym z badań, naukowcy przeanalizowali ponad 200 kobiet poddawanych leczeniu nowotworu piersi i stwierdzili, że przeciętnie pacjentki w czasie leczenia zwiększyły swoją masę ciała o około 4 kilogramy. Podobne wyniki opublikowane w Clinical Oncology wykazały, że w próbie z udziałem 100 kobiet masa ciała wzrosła średnio o 3,7 kg. Badania te są zgodne z wieloma innymi, wskazując, że wiele osób z nowotworem zwiększa masę ciała podczas chemioterapii.

Badacze zaczęli więc zastanawiać się nad możliwymi przyczynami wzrostu masy ciała u pacjentów poddawanych chemioterapii. Przykładowe hipotezy to między innymi:

• Zmiany w zdolności do metabolizowania i wchłaniania składników odżywczych z żywności,
• Osoby czują się chore i zmęczone, co prowadzi do niezdolności do aktywności fizycznej,
• Obrzęki związane z leczeniem nowotworu i / lub stosowaniem chemioterapii,
• Stosowanie leków steroidowych w celu zrównoważenia niektórych powikłań związanych z leczeniem nowotworu,

Nadmiar tkanki tłuszczowej (nadwaga/otyłość) jest wyraźnie związany z ogólnym zwiększonym ryzykiem rozwoju nowotworu. Tak więc nasuwa się pytanie czy w czasie leczenia nowotworu, wzrost masy ciała może powodować zaostrzenie choroby lub przerzuty? Pamiętać należy, że ważny jest skład ciała oraz parametr którego wzrost obserwujemy- czy jest to tkanka tłuszczowa czy też masa mięśni szkieletowych. W pierwszym cytowanym badaniu nie stwierdzono związku między ilością przybranej masy ciała a nawrotem nowotworu. Tak więc kluczowe są zmiany w składzie ciała, które należy monitorować w czasie terapii oraz po niej, tak aby wykluczyć ryzyko ponownego nawrotu choroby.

W kontekście przyrostu masy ciała w czasie leczenia chemioterapeutycznego ważenie pacjentów nie jest najlepszym wskaźnikiem zmian. Niezbędne staje się wykonanie analizy składu ciała, która ma za zadanie monitorować skład ciała pacjenta. Każdy aspekt składu ciała jest ważny z innego powodu. Zdrowie pacjenta nie polega tylko na zwiększaniu masy ciała lub odchudzaniu, ale na fluktuacji różnych składowych ciała. Nowotwór i chemioterapia mogą drastycznie wpłynąć na skład ciała, przez co niezwykle ważne jest zrozumienie i śledzenie zmian u tych pacjentów.

Chemioterapia a masa tkanki tłuszczowej

Niestety chemioterapia, może powodować niepożądane zmiany składu ciała, a także nieprzyjemne skutki uboczne. W badaniach opublikowanych w Clinical Breast Cancer, analizującym skład ciała kobiet poddawanych chemioterapii z powodu raka piersi, wykonano pomiary zarówno przed rozpoczęciem terapii i 12 miesięcy po jej zakończeniu. Pomogło to w określeniu nie tylko zmian w masie ciała ale również dokładnie pokazało różnice składu ciała pacjentek. Wyniki wskazują, że kobiety z prawidłową masą ciała przed rozpoczęciem badania zwiększyły ją o około 2 kg zwłaszcza w obszarze tkanki tłuszczowej na tułowiu i ramionach. Z drugiej strony osoby ze stwierdzoną nadwagą lub otyłością przed rozpoczęciem chemioterapii straciły od 1,5- 2 kg.

W innym badaniu opublikowanym w Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism analizowano skład ciała i zmiany masy ciała u kobiet z nowotworem piersi poddawanych leczeniu. Badanie przeprowadzone w podobny sposób wykazało, że u tych pacjentek nie wystąpiły znaczące zmiany masy ciała; zaobserwowano zwiększenie ilości masy tkanki tłuszczowej i spadek masy beztłuszczowej. Przeprowadzono również ankietę na temat zmian stylu życia w wyniku chemioterapii u kobiet. Badanie pokazuje, że wiele kobiet zmniejsza poziom aktywności fizycznej, ogranicza aktywność zawodową i zmniejsza apetyt. Wszystkie potencjalnie przyczyniły się do omówionych powyżej zmian w składzie ciała.

Mimo, że badania te wykazały, że kobiety zwiększały masę ciała przez wzrost tkanki tłuszczowej, a także utratę beztłuszczowej masy ciała, badania te są istotne, ponieważ pomagają pacjentom przewidzieć, co może się zdarzyć po rozpoczęciu chemioterapii. Jeśli pacjenci mogą przewidzieć, że zmiany te mogą się zdarzyć, mogą również podjąć kroki w celu ich uniknięcia lub zmniejszenia zakresu tych zmian w składzie ciała.

Chemioterapia a masa mięśniowa

Chemioterapia nie oznacza jedynie zwiększenia masy ciała. Zaprezentowano badanie w celu analizy konkretnych zmian metabolicznych zachodzących u osób, u których występuje kacheksja związana z chorobą nowotworową. Naukowcy odkryli, że gdy stan pacjentów pogarszał się i zbliżali się oni do śmierci, tracili średnio 4 kg masy mięśniowej. Oprócz tego, pacjenci tracili również masę tłuszczową i spalali więcej kilokalorii, co stanowi główną zmianę w metabolizmie.

Podobne badanie wykazało, że pacjenci, którzy stracili ponad 9 procent całkowitej masy mięśniowej w czasie trwania leczenia chemioterapeutycznego, mieli znacznie niższe wskaźniki przeżycia. Podczas gdy przeciętny pacjent stracił około 6,1 procent masy mięśniowej, Ci, którzy stracili ponad 9 procent, wykazywali się wyższą śmiertelnością i gorszymi parametrami.

Ponieważ skład ciała i masa mięśniowa odgrywają główną rolę w przeżyciu pacjentów z nowotworem, leczenie powinno koncentrować się na właściwym odżywianiu w celu utrzymania masy mięśniowej i zapobiegania lub minimalizowania skutków wyniszczenia.

Nowe zabiegi i utrzymanie składu ciała

Oprócz zmian w diecie istnieją inne interwencje, które pomogą zatrzymać postęp kacheksji i zwiększyć przeżycie. Nowe metody leczenia wyniszczenia nowotworowego obejmują:

Mimetyki ćwiczeń: ponieważ wiele osób ogranicza się do siedzącego trybu życia podczas chemioterapii, leki, które pomagają ciału naśladować ćwiczenia, mogą stymulować włókna mięśniowe i pomagają utrzymać masę mięśniową

Cele metaboliczne: wczesne badanie wpływu inhibitorów AR-42 (rodzaj terapii przeciwnowotworowej) u zwierząt z nowotworem wykazało, że te, którym podawano leki wykazywały mniejszą redukcję wielkości i siły włókien mięśniowych w porównaniu z grupą kontrolną,

Cele trawienne: probiotyki są ważne dla utrzymania prawidłowego, z punktu widzenia mikrobiologicznego, zdrowia przewodu pokarmowego podczas chemioterapii. Niektóre bakterie, takie jak Lactobacillus reuteri i inne probiotyki, mogą regulować stany zapalne, pomagając zmniejszyć kacheksję.

Co to oznacza dla chorych na nowotwór? Żywienie pacjentów powinno się opierać na wprowadzeniu różnych, indywidualnych zmian diety i ćwiczeń w celu utrzymania siły mięśniowej i powolnej ich utraty. Należy zalecić włączenie olejów rybnych, aminokwasów, wsparcia żywieniowego i ćwiczeń, które koncentrują się na budowaniu mięśni, ponieważ nie tylko poprawi to nastrój, ale może również poprawić rokowanie.

Chemioterapia może znacząco wpływać na masę ciała i skład ciała pacjenta. Badania wykazały, że pacjenci z nowotworem przybierają na wadze, a odpowiadać może za to w większości przypadków, przewlekły stan zapalny, powodujący nadmierną kumulację tkanki tłuszczowej oraz zatrzymywanie wody w organizmie. Z tego powodu należy śledzić skład ciała, aby zrozumieć, w jaki sposób różne zmiany fizjologiczne mogą wpływać na zdrowie pacjentów. To monitorowanie, może pomóc pracownikom służby zdrowia dostrzec zmiany zawartości w organizmie tkanki tłuszczowej, wody, a nawet masy mięśni szkieletowych, pomagając zapobiegać negatywnym zmianom w składzie ciała w celu zwiększenia przeżycia i jakości życia.

Ze względu na omówione powyżej zmiany ważne jest, aby wszyscy utrzymywali zdrową dietę i pozostali aktywni fizycznie podczas leczenia nowotworu. Chociaż może to być trudne z powodu działań niepożądanych, takich jak nudności i wymioty, pomaga utrzymać skład ciała i może zwiększyć przeżycie.

Pewnym jest, że zarówno choroba nowotworowa jak i leczenie chemioterapeutyczne powodują powstawanie nieuniknionych zmian w organizmie pacjentów. Prawidłowo zaplanowanie leczenie, oraz współpraca lekarzy i dietetyków powoduje, że odpowiednio dobrany plan żywienia pozwala zwiększyć przeżywalność i poprawić jakość życia pacjentów. Coraz więcej mówi się również o aktywności fizycznej pacjentów chorujących na nowotwory, ze względu na jej korzystny wpływ na stan zdrowia. Celem nie jest idealnie wyrzeźbiona sylwetka, tylko poprawa samopoczucia oraz zapobiegnie degradacji mięśni szkieletowych i pomoc ciału metabolizmować białko do budowy nowych włókien mięśniowych.

***

Artykuł oryginalny InBody USA – What Happens to Your Body Composition When You Undergo Chemotherapy?

David Randolph ukończył studia medyczne na University of North Carolina w Chapel Hill. Obecnie kończy rezydenturę z pediatrii na University of South Carolina.

 Tłumaczenie mgr Joanna Smarkusz – specjalista naukowo-badawczy InBody, doktorantka na Uniwersytecie Medycznym w Białymstoku, członkini Polskiego Stowarzyszenia Dietetyków. Zajmuje się wspomaganiem dietetycznym w sporcie.